De vier edele waarheden vormen de kern van de boeddhistische leer.
Waarheid is in dit verband een ander woord voor inzicht, een ontdekking nadat iemand goed gekeken en geluisterd heeft naar de omgeving. Je zou de vier edele waarheden ook als waarneming kunnen omschrijven. En waar kan ook echt betekenen, je kunt deze waarnemingen ook in je eigen leven zien. Edel wil zeggen belangrijk of respect verdienend. Maar ook zou je edel ook kunnen beschouwen als moedig. Waarom proberen wij aan lijden te ontkomen? Natuurlijk omdat lijden pijn doet en onaangenaam is. Daarom is bewust leven en het onvermijdelijke lijden in de ogen kijken moedig. Lijden is een mens waardig, en de mens die waardig lijdt, is edel.

Naast geluk en blijdschap ook ellende
De eerste edele waarheid zegt: er is ellende in dit leven. Dat is een edele waarheid. Lijden is echt, ellende is overal. Ook al wil je er niet aan geloven, toch is ellende de natuurlijke staat van de mens. Uiteraard is er naast ellende ook geluk, vreugde en blijdschap. Voor het lijden schamen wij ons: waarom moet dit mij overkomen, dit kan ik niet aan en dit betekent dat ik niet deug. Welk punt maakt de Boeddha? Aan ellende is niets beschamends, integendeel, het zijn onontkoombare feiten van het leven. Als je daar goed naar luistert, misschien ervaar je dan iets van een bevrijding (of opluchting): “Ik hoef me niet te schamen voor mijn zwakheden, voor mijn onvolmaaktheden, voor mijn lijden of voor mijn ellende!”. Mijn lijden is echt en daar hoef ik me niet voor te schamen.
De vier edele waarheden gaan over de oorzaken en de opheffing van het lijden. De Boeddha vraagt dus niet naar de zin, of de betekenis van het lijden. Dit zijn de vier edele waarheden:

• Er is lijden (ellende).
• Er is een oorzaak van het lijden.
• De opheffing van het lijden.
• Het pad naar het opheffen van het lijden.

1. De eerste edele waarheid
In het pali wordt dit dukkha genoemd. Dukkha wordt meestal met lijden vertaald. Het betekent veel meer dan lijden, want het slaat ook op alles dat on bevredigend, onvoldaan, frustrerend, conflictgevoelig en pijnlijk is. Letterlijk betekent het aanlopend wagenwiel. Het slaat dus op alles dat niet lekker loopt in het leven. Wat is dukkha dan precies? Dukkha is fysiek lijden, (pijn als gevolg van) ziekte, gebrek, armoede, geweld, gevangenschap, etc. Dukkha is ook geestelijk lijden door jaloezie, angst, frustratie, onvervulde verlangens, eenzaamheid of verdriet door het verlies van gezondheid of van een geliefde. Dukkha is ook lijden aan de onbestendige en vergankelijke aard van plezier of geluk. Verliefdheid, genot, geluk en vrede worden meestal niet als pijnlijk ervaren, maar wel als we er aan denken hoe tijdelijk deze gevoelens zijn: het geluk is altijd tijdelijk en dus eindig.
Lijden is dus een heel centraal kenmerk van ons leven. Het hoort erbij, het is echt en we hoeven ons niet te schamen en we hoeven ook niet te wanhopen.

2. De tweede edele waarheid
Er is een oorzaak van het lijden. De pali‐term hiervoor is dukkha samudaya, wat letterlijk betekent: dat wat opkomt bij ellende, ofwel een reactie op lijden. Lijden wordt veroorzaakt door onze gehechtheid. Als we ziek worden, zijn we (uiteraard) gehecht aan beter worden. We zijn gehecht aan wat we (willen) hebben. De Boeddha omschrijft dit als dorst of als vuur, namelijk het vuur van het verlangen. Maar ook deze tweede waarheid is edel. Dorst of vuur is natuurlijk! Je hoeft je daar niet voor te schamen. Iets graag willen hebben, of je met mooie zaken identificeren, of doelen stellen ter verbetering is volstrekt menselijk.
Je kunt deze tweede edele waarheid ook opvatten als: lijden gaat samen met verlangen, of als: verlangen gaat samen met lijden. Bijvoorbeeld: als je ziek bent, verlang je er naar weer gezond te zijn en dan blijkt hoe sterk je gehecht bent aan een gezond en goed functionerend lichaam. Dit verlangen naar gezondheid kan leiden tot meer lijden, bovenop het ziek zijn op zich.
Als het leven verlies inhoudt, betekent samudaya rouw. Als je zelf gerouwd hebt, weet je dat gevoelens die bij rouw optreden niet te controleren zijn. Goed rouwen is zeer belangrijk om te kunnen omgaan met veranderingen: rouw betekent in emotioneel opzicht stilstaan bij wat er gaande is. De Boeddha heeft gezegd dat rouw de heftigheid van vuur in zich heeft. Het is een fase die je moet doorlopen, maar rouw kent de heftigheid die kan aanzetten tot impulsieve acties die lijden toevoegen (hij noemt lepra patiënten die vanwege de jeuk hun arm in het vuur steken). Naast reactie op lijden en rouw wordt deze reactie op lijden ook wel passie (of hartstocht) genoemd, je zou kunnen zeggen, veerkracht om het leven te leiden dat zich aan ons voordoet.
Als we de hevige gevoelens die met verlies samenhangen niet goed beheren (afreageren) of als we de hevige gevoelens of het verlies zelf ontkennen (verslavingen en genot zoeken), leven we niet in de werkelijkheid. Zijn met wat er is, schakelt het verlies niet uit, maar misschien wel het lijden aan de rouw. De bekendste reacties op ellende zijn schaamte te falen, haat en genot zoeken (de drie zogenoemde vergiften: haat, onwetendheid en begeerte).

3. De derde edele waarheid
De waarheid van het begrenzen van de reactie op het lijden. Meestal wordt dit aangeduid als het opheffen van het lijden. Omdat deze lezing tot veel misverstanden leidt – lijden is zoals net bleek een natuurlijk gegeven in ons bestaan, wie kan dit opheffen? – lijkt het begrenzen van lijden passender. Rodha betekent oorspronkelijk een aarden wal. Beschouw rouw als vuur, hoe beheer je een vuur? Door een aarden wal kun je een vuur beperken zodat het niet uitwaait en geen uitslaande brand kan worden.
In het boeddhisme gaat het vaak over bevrijding, waarmee bevrijding van begeerte, verlangen en alle daarmee samenhangende ellende wordt bedoeld. Velen hebben dit opgevat als dat begeerte en verlangen ongewenst zijn en uitgedoofd moet worden. Terwijl deze edele waarheid bedoelt dat begeerte en verlangen even natuurlijk zijn als dorst. De kunst van het omgaan met ellende is dus het vuur te beheren, frustratie die voortkomt uit het stroef aanlopend wagenwiel, begrenzen. Het vuur dat samenhangt met onze reactie op ellende, is te waardevol om uit te doven. In de geest van de Boeddha is het juist beheren van dit vuur de kunst. Dit beheren is aan ons, er is veel verantwoordelijkheid, inzet en doorzettingsvermogen voor nodig. Je zou kunnen zeggen dat zazen een oefening is een aarden wal te worden.

4. De vierde edele waarheid
Deze inzet om goed om te gaan met lijden, onze reactie daarop, wordt magga genoemd: letterlijk betekent dit de weg naar nirodha (begrenzing). De vierde edele waarheid geeft aan hoe je de boeddhistische inzichten in de praktijk kunt brengen. Dit pad wordt ook aangeduid als het achtvoudige pad. Door dit pad te volgen kom je er via onderzoek, bewustzijn en meditatie achter hoe de werkelijkheid van het lijden in elkaar steekt, het geeft inzicht en heft onwetendheid op. Het achtvoudige pad bevat leefregels die een gezamenlijk kenmerk hebben: er staat vaak juist. Juist betekent niet goed, maar kun je opvatten als heilzaam. Juist is ook een optimale balans tussen de acht stappen op het pad. Het is dus niet heilzaam, als je flink mediteert maar je op ethisch gebied alleen doet waar je zelf zin in hebt.

Het achtvoudige pad
Het achtvoudige pad bestaat uit drie onderdelen, dat zijn A wijsheid, B ethisch gedrag, en C meditatie. Het achtvoudig pad ziet er als volgt uit:

A Wijsheid: wijsheid gaat verder dan kennis of intellectuele inzichten, het heeft te maken met begrip van de wijze waarop jouw leven in elkaar steekt en het gaat ook om jouw denkwereld:

1 het juiste begrip/visie: het gaat hier om het inzicht in de oorzaken van het lijden en in de manier waarop aan opheffing daarvan gewerkt kan worden. Het gaat dus om inzicht in de weg naar geluk.

2 het juiste denken: ons denken is “juist” (dus ‘heilzaam’!) als het bestaat uit gedachten die afstand nemen van gehechtheid of verlangen, niet geworteld zijn in boosheid of haat, en vrij zijn van wrok.
“Monniken, er zijn vijf manieren om jezelf van wrok te bevrijden. Op vijf manieren kan elke soort van wrok die in een monnik is ontstaan worden verwijderd. Welke zijn deze vijf? Als wrok over een persoon ontstaat, dan moet men liefdevolle vriendelijkheid cultiveren en naar die persoon zenden (…) of mededogen (…) of gelijkmoedigheid. Op die manier kan iemand wrok over een persoon verwijderen. Of men moet geen aandacht aan hem schenken en niet aan hem denken. Zo kan iemand wrok verwijderen”.
Zie je nu ook waar het om draait? Het gaat niet om die andere persoon, het gaat alleen maar om jou! Wat leidt bij jou tot een onrustige, geagiteerde, ongelukkige en tobbende geest? En: hoe kun jij bij jezelf rust bewerkstelligen? Hoe realiseer jij het geluk in jezelf?

B Ethisch gedrag: hierbij gaat het vooral om de intentie waarmee verbale of gedragsmatige handelingen worden verricht. Spelen verlangen en begeerte, haat of onwetendheid een belangrijke rol dan wordt een handeling in de boeddhistische visie als niet heilzaam gezien.

3 de juiste spraak: het advies is je te onthouden van liegen, roddelen, vloeken, onzin uitkramen, vooral als dat onnodige verwarring, pijn, of verdriet kan veroorzaken.

4 het juiste handelen: het advies is je vooral te richten op gedrag dat de harmonie bevordert en je te onthouden van destructief gedrag, zoals doden, stelen, geweld, schadelijk seksueel gedrag, zodanig gebruik van alcohol of drugs dat je helderheid van geest wordt aangetast.

5 het juiste levensonderhoud: het advies is je te onthouden van beroepen, hobby’s of andere regelmatig terugkerende activiteiten waarbij je jezelf of anderen, of andere levende wezens op de één of andere manier direct of indirect kwetst.

C Meditatie: hierbij gaat het er om hoe je innerlijk omgaat met handelingen, gedachten en emoties. Deze drie aspecten zijn met meditatie te verwezenlijken

6 de juiste inspanning: een evenwichtige inzet om niet heilzame daden en emoties te beëindigen en heilzame daden en emoties te bevorderen.

7 de juiste aandacht: het observatievermogen om waar te nemen wat zich ieder moment aan je voordoet. Het vraagt om een open aandacht voor je lichaam, je gevoelens, gedachten, zintuiglijke prikkels en emotionele gesteldheid in het hier en nu. Als je kwaad wordt, merk je dat dan op? En wat doe je dan met dat gevoel?

8 de juiste concentratie: hiermee wordt een puntigheid van geest bedoeld. Bij Ming Zen Centrum hebben we het ook wel over ‘wat je doet, goed doen’. Dat wil zeggen alle aandacht en inzet geven aan dat wat je doet.